Η Σωτήρα

 Το σπουδαιότερο μνημείο της Αν. Φραγκίστας είναι η Ιερά Μονή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, η γνωστή σε όλους τους Ευρυτάνες και Ρουμελιώτες η Σωτήρα που βρίσκεται σε μιά ιδιαίτερα όμορφη τοποθεσία με πολλά νερά και μεγάλα πλατάνια. Σύμφωνα με την παρόδοση η ίδρυσή της ανάγεται στα μέσα του 16ου αιώνα. Η Μονή καταστράφηκε και λεηλατήθηκε πολλές φορές. Οπως μαρτυρεί επιγραφή στο εσωτερικό του ναού και αναφέρει ότι το υπάρχον καθολικό ανακαινίστηκε στις αρχές του 1700 επί Επισκόπου Λιτζάς και Αγράφων, Διονυσίου του Χίου (1693 -1730). Η επιγραφή ακριβώς αναφέρει. «Εν έτει 1725 της κατά σάρκαν οικονομίας του Χριστού ανεκαινίσθη εκ θεμελίων ο θείος και ιερός ναός του μεταμορφωθέντος Σωτήρος Χριστού δι' επιτροπής και συνδρομών του Πανοσιωτότου Ιερομονόχου Παπακυρίλλου εκ κώμης Βούλπης και δι’ εξόδων του κυρ Χατζηπαναγιώτου εκ κώμης Κερασόβου, αρχιερατεύοντος του θεοφιλεστάτου Διονυσίου εκ της νήσου Χίου και εν έτει 1732, ιστορήθη δια συνδρομής και εξόδων των άνωθεν γεγραμένων αρχιερατεύοντος του θεοφιλεστάτου Επισκόπου Διονυσίου του εξ Ιωαννίνων».
 Με τη Σωτήρα, όπως επικράτησε να λέγεται το Μοναστήρι που από πολύ νωρίς, από το 1821 ορφάνεψε από μοναχούς συνδεόνται πολλά θαύματα, μύθοι αλλά και ιστορικά γεγονότα. Θαύματα όπως ο εξοστρακισμός βολιού και θάνατος απίστου, ο ηρωϊσμός του γέρο Γιάννου Μπουκουβόλα και ο χαλασμός του ασκεριού του παππού του Αλή Πασά, Μούρτο Χούσο, η θητεία του Κατσαντώνη ως δόκιμου μοναχού και το πέρασμα του Κοσμά του Αιτωλού. Σε απόσταση 2 χιλιομέτρων βρίσκεται και του Κοσμά η βρύση που σύμφωνα με την παράδοση ο Αγιος των σκλαβωμένων Ελλήνων ξαπόσταινε πίνοντας δροσερό νερό μέχρι να φθάσει στη Σωτήρα.
 Πριν από μερικό χρόνια χρόνια η Ενορία της Ανατολικής Φραγκίστας για να τιμήσει τον ισαπόστολο ανήγειρε ναό και τον αφιέρωσε στη μνήμη των Αγίων Κοσμά του Αιτωλού και προφήτη Ηλία. Ο σημερινός ναός της Σωτήρας, είναι το μόνο που επέμεινε από το παλιό μοναστηριακό συγκρότημα. Είναι χτισμένος σε ζακυνθινό ρυθμό, τρίκογχος, στευρεπίστεγος με νάρθηκα και λιθόκτιστο κλειστό τρούλο. Το εσωτερικό του ναού είναι αγιογραφημένο σε κάθε του σημείο με τοιχογραφίες βυζαντινότροπης τέχνης. Τοιχογραφίες όμως και ολόκληρος ο ναός απειλούνται από την υγρασία που είναι έντονη στην περιοχή και χρειάζεται άμεση συντήρηση.
 Το τέμπλο του ναού (1731) έχει με μοναδικό τρόπο σκαλισμένες στο ξύλο παραστάσεις. Ιδιαίτερης τέχνης έργο είναι ο σταυρός που βρίσκεται στο πάνω μέρος του και τα δύο βημόθυρα της Ωραίας Πύλης τα οποία φυλάσονται στην κειμελιοθήκη της Ενορίας μαζί με το επιτραχήλιο του κτήτορος της Ιεράς Μονής ηγουμένου Παπακυρίλλου. Οι εικόνες του Σωτήρος χρονολογούνται από το 1738. Αριστούργημα της ξυλογλυπτικής τέχνης θεωρείται ο πολυέλαιος που όμοιός του υπάρχει στα μονατήρια του Αγίου Όρους καθώς και το σμαλτοκέντητο ψαλτήρι - αναλόγιο με ελεφαντοστούν, που ίδιο ανάλογό του φυλόσσεται στην κειμελιθήκη της Ιεράς Μονής Τατάρνας.